Schipborg, langs de Aa en door de Strubben

De beek heet hier het Schipborgsche Diep. Met de naam ’Drentsche Aa’ wordt het hele bekenstelsel aangeduid. Dat stelsel bestaat uit veel kleine stroompjes, vaak genoemd naar het dichtbijgelegen dorp. Al die stroompjes komen uiteindelijk samen en pas vlak voor de grens met provincie Groningen wordt die hele stroom de Drentsche Aa genoemd. 

Het Schipborgsche Diep werd vroeger ook gebruikt voor transport per schip tussen Groningen en Schipborg. Voor het transport werden vaak platbodems gebruikt. Dit zijn boten met een platte bodem in plaats van een kiel. Daardoor kunnen ze eenvoudig door dit soort ondiep water varen.  Het bruggetje waar je zojuist overheen liep, is vernoemd naar verzetsheld Johannes Hovenkamp. In de Tweede Wereldoorlog was Johannes lid van een verzetsgroep die zich bezighield met het verspreiden van pamfletten, hulp aan onderduikers en contraspionage. Op 6 augustus 1942 was Hovenkamp betrokken bij de liquidatie van SD-dubbelagent Izak Anthonie Daane in de Strubben-Kniphorstbosch. Nog dezelfde dag werd hij gearresteerd, samen met de andere betrokken verzetslieden. Hij werd naar Kamp Amersfoort overgebracht en op 24 juni 1943 gefusilleerd.

Dit vennetje is genoemd naar het plantje siepelgras. Siepel is Drents voor ui. De plant, die van juni tot augustus geel bloeit, heeft een wortel die op een ui lijkt. 

Het Siepelveen is waarschijnlijk een uitblazingskom. Zo’n kom is ontstaan in de laatste ijstijd, het Weichselien. Toen was Nederland niet bedekt door ijs, maar er heerste een soort toendraklimaat. Het was dus koud en daardoor was er weinig begroeiing. De wind kreeg hier en daar vrij spel op het zand, waardoor een kom kon ontstaan. Vandaar ook de naam uitblazingskom. Het zand viel soms even verderop weer neer, waardoor je in de buurt van zo’n kom vaak grote hoogteverschillen ziet. Dat is bij het Siepelveen ook het geval. De uitblazingskom vulde zich met water. Door dat vocht kon zich veen vormen. 

Een andere naam voor siepelgras is beenbreek. Vroeger was hier veel heide, waarop schapen liepen. Door de soms veenachtige ondergrond, braken de schapen regelmatig een been. Men dacht dat de schapen broze botten kregen, omdat ze siepelgras aten en daarom noemden ze dit beenbreek. Maar dat kwam omdat zowel heide als beenbreek op schrale, kalkarme grond groeit. Schapen kregen gewoonweg te weinig kalk binnen en daardoor broze botten. Een andere plant die je hier ziet, is de struik gagel. Deze staat graag op natte, zure en venige grond. Gagel gebruikte men in de linnenkast. Het heeft een lekkere geur en voorkomt dat er motten in je linnen komen.  In dit gebied groeit ook de jeneverbes, een beschermde struik die metershoog kan worden. De bessen van deze struik worden gebruikt voor het bereiden van jenever. 

Foto-tip: Om de aandacht op een voorwerp te leggen kun je gebruik maken van ‘scherptediepte’. Hierbij gebruik je een klein diafragma (ongeveer 2.8) zodat de voorgrond van de foto scherp wordt en de achtergrond wazig.

Vanaf hier kun je aan de overkant van het Schipborgersche Diep de Kymmelsberg zien liggen. Deze berg is een opgewaaide zandduin tussen de es van Schipborg en het beekdal. De naam Kymmelsberg is afkomstig van de familie Kymmell, die in de 19e eeuw veel landerijen in de buurt van Schipborg in bezit had. Later werd de berg met bomen en struiken beplant om het verwaaien van het zand tegen te gaan. De beek en de berg zelf verdwenen uit het zicht. In 2003 is het uitzicht hersteld. Daarmee is de Kymmelsberg weer de ‘belvedère’ van toen.

Na de Tweede Wereldoorlog wilde men De Drentsche Aa kanaliseren om de waterbeheersing van het gebied te verbeteren. De stroom die eeuwenlang zijn weg door het dal had gevolgd, zou een rechtlijnige beek worden. De eerste pogingen daartoe zijn gestrand, omdat boeren niet bij wilden dragen aan de benodigde investeringen. Later hebben natuurbeschermers geprobeerd het stroomgebied van de beek te beschermen tegen de gevolgen van ruilverkavelingen en waterstaatkundige ingrepen. 

Ook de Drentse schilder Evert Musch was fel tegen op de mogelijke aanpassingen. Om de kanalisering tegen te gaan, heeft hij het landschap vanaf de Kymmelsberg vastgelegd in een schilderij. Zijn panorama laat het beekdal tussen Oudemolen en Schipborg zien. Hij exposeerde zijn doek rond 1950. 

In het landschap rondom Schipborg zie je veel sporen van de oude ijstijden terug. Het Schipborgsche Diep ligt in het dal en is dus laag gelegen. Aan weerszijden van het dal bevinden zich twee dekzandgebieden, de Zeegser Duinen en Strubben-Kniphorstbosch. Tijdens de Saale-ijstijd woelde een rivier van ijs het Hondsruggebied om tot lange ruggen en dalen. Toen het ijs smolt, sleet het smeltwater tussen de ruggen het stroomdal van de Drentsche Aa uit.

Wat ijs en water achterlieten, was een ruig landschap met hoogteverschillen van tientallen meters. Duizenden jaren later, tijdens de Weichsel-ijstijd, joeg de wind onvoorstelbare hoeveelheden zand over de vlaktes. De laag dekzand schuurde de grootste plooien in het landschap glad. Aan de rand van het beekdal blies de wind het zand op tot hoge rivierduinen. Dit zorgde voor de hoogteverschillen in deze omgeving. 

Foto-tip: Maak gebruik van rechte lijnen om de horizon van jouw foto te vinden. Door de horizon recht op de foto te zetten zie je dat andere dingen scheef staan. Dit kun je bijvoorbeeld doen door de waterlijn aan te houden of door een foto vanaf een lager punt te maken. Doe je dit niet, dan lijkt het of je foto ‘leegloopt’.

Tijdens de wandeling kun je hier even zitten, een goede pauzeplaats. In juni bloeien de rododendrons die ooit zijn aangeplant. Het vennetje is ontstaan als een zogenaamde leemdobbe. Dobbe betekent poel. Hier werd leem afgegraven dat werd gebruikt voor de verharding van de vloeren van schuren en ook wel voor het verstevigen van muren.

Vennetjes en veentjes horen bij Drenthe. Naast de zojuist benoemde leemdobben kunnen dit soort watertjes ook ontstaan door uitgestoven zandkuilen, veengaten waar turf is gestoken en in kraters die ontstonden na het smelten van de ijskern in de bodem. Het zijn vaak waardevolle natuurgebiedjes. Sommige zijn helemaal of deels dichtgegroeid met hoogveen. Daarin komen bijzondere plantensoorten voor zoals veenpluis, veenbes, lavendelheide, beenbreek en waterdrieblad.

Foto-tip: Om een verhaal achter een foto te laten zien is het belangrijk om alle essentiële onderwerpen te fotograferen. Wil je een bosven met mooie bloemen laten zien? Zet dan het ven, de bloemen, maar ook een stuk van het bos op de foto. Hierbij maak je gebruik van een groot diafragma, om alles scherp op de foto te krijgen. 

Hier zie je het huis waar kunstenaar Evert Musch woonde. Hij was van origine Groninger en dol op dit landschap. De huizen die aan weerszijden van het pad staan zijn oorspronkelijk arbeidershuizen van het landgoed De Schipborg. 

Dit landschap inspireert kunstenaars, maar de kunstenaars beïnvloeden het landschap ook. In 1985 ging Musch, samen met andere Drentse kunstenaars, op de barricaden voor het behoud van dit waardevolle landschap. Er was een plan om het militaire gebied in de Schipborger Strubben aan te passen voor een beter oefenterrein voor zwaarder materieel zoals tanks en andere voertuigen. Daarmee zouden vele grafheuvels, oude karrensporen en andere archeologisch waardevolle zaken verdwijnen. De kunstenaars organiseerden exposities van landschapsschilderijen en -tekeningen om de aandacht te vestigen op het unieke karakter van dit gebied. 

Ook landschapsarchitect Harry de Vroome heeft zich jaren ingezet voor het behoud van het stroomdal van de Drentsche Aa. Tweejaarlijks wordt er een naar hem vernoemde prijs uitgereikt aan inspirerende projecten en initiatieven die bijdragen aan de ontwikkeling van het landschap.

Hunebedden zijn stenen grafkamers. Het zijn de oudste zichtbare sporen van vroegere bewoners in ons land. In hun tijd was dit gebied bedekt met een woud van eiken, linden en iepen. Voor de bouw van de hunebedden gebruikten ze grote zwerfkeien die hier terecht waren gekomen in de voorlaatste ijstijd. 

Onder een hunebed werden de doden begraven. Het was ook een plaats waar rituelen plaatsvonden. De overledenen kregen eten en drinken in potten mee, en gereedschap, sieraden en wapens. Deze grafgiften bewijzen dat de hunebedbouwers geloofden in een tweede leven, of leven na de dood. Iedere boerengemeenschap beschikte over één of enkele bij elkaar gelegen hunebedden. Er zijn veel hunebedden verdwenen. In de 18de en 19de eeuw gingen mensen de stenen bijvoorbeeld gebruiken voor erfverharding of dijkverzwaring.  Op de stenen van dit hunebed groeit een unieke mossoort, het zeldzame ongenerfd hunebedmos. Deze soort is door het beklimmen van de hunebedden op andere locaties verdwenen.  Van de 54 hunebedden in Nederland liggen er 20 in Nationaal Park Drentsche Aa. Over deze geheimzinnige graven kom je meer te weten bij het Hunebedcentrum in Borger.

Foto-tip: Een goed detail is soms interessanter dan een compleet beeld. Je hoeft niet altijd het gehele object te laten zien om iemand te laten snappen waar je een foto van maakt.  Het gaat om goed kijken, wat wil je laten zien. Het is puzzelen en zoeken naar de juiste hoek.

Je ziet hier een paraboolduin. Deze is aan het einde van de laatste ijstijd ontstaan uit de zanden in het smeltwaterdal. Het zand werd tegen het keileemplateau opgeblazen en kreeg zo een steile helling. Op de duinen liggen prehistorische grafheuvels en brandheuvels. 

Jaren nadat men hunebedden als graven gebruikte, werden andere graven gemaakt. Vondsten van urnen en brandsporen maken duidelijk dat men op den duur overging van begraven op cremeren. De jongste grafheuvels worden daarom ook wel brandheuvels genoemd. 

Er zijn in dit gebied zo’n 60 grafheuvels. Een paar daarvan zijn archeologisch onderzocht. Vaak zijn het familiegraven. Mensen werden soms begraven in een boomkist, een type graf waarin de dode in een uitgeholde boom is geplaatst. Als er later familieleden moesten worden bijgeplaatst werd de heuvel verder opgehoogd. De heuvels werden omgeven door een krans van palen, soms ook door een ringsloot of een ringwal. In de brandheuvels werden resten van gecremeerde overledenen begraven.

Foto-tip:  Door een foto vanaf een lager perspectief te nemen laat je zien dat andere dingen hoger in het landschap staan. Neem je een foto vanaf een hoog perspectief, dan lijkt het of het landschap lager wordt. 

‘s Ochtends liep de herder (scheper) met de schapen van alle boeren van het dorp naar het heideveld. De schapen gingen ‘s nachts op stal en hun mest werd vermengd met heideplaggen. Dat mengsel verspreidden de boeren over de es (akker) om vruchtbare grond te maken, zodat de gewassen goed groeiden. Nadat sinds eind 19e eeuw er kunstmest op de markt kwam, was de schapenmest niet meer nodig en verdwenen de kuddes. 

Misschien heb je ze al gezien, bomen die in groepen kronkelend uit de grond komen. Ze zien er zo uit doordat schapen de jonge eikenboompjes telkens opaten. Steeds opnieuw vormde het boompje nieuwe uitlopers, totdat die ook weer werden afgegraasd. Toen de schapen verdwenen, werden de eikenboompjes niet meer aangevreten en konden ze groeien. Al hun uitlopers schoten ineens de grond uit. Zo ontstonden de karakteristiek gevormde bomen, de strubben. Wat soms wel vijf of zes bomen lijken, is er eigenlijk dus maar één. 

Foto-tip: Als je heel veel op een foto zet leidt het meer af van hetgeen dat je op foto wilt zetten. Wil je de focus op één onderwerp leggen? Zorg dan dat je er niet teveel omheen fotografeert dat niet van waarde is voor de foto. 

De karrensporen die je hier met enige moeite in het landschap ziet, zijn al heel oud. De Hondsrug was al vroeg in de prehistorie één van de weinige doorgangen om zonder wateroverlast vanuit het zuiden tot ver in het noorden van Nederland te komen. 

Dit was de belangrijkste handelsroute tussen Coevorden en Groningen. Etenswaren als kaas, walvistraan, boter en stokvis werden vanuit Groningen naar Coevorden en de Duitse handelsplaatsen vervoerd. Andersom kwamen zandsteen, hout, rogge, wol, canvas en andere handel naar Groningen. In die tijd waren bijna alle wegen zandwegen. Zodra de ondergrond drassig werd en het karrenspoor onbegaanbaar, dan werd er uitgeweken naar een nieuw spoor ernaast. Zo ontstonden soms veel karrensporen naast elkaar.

Op sommige plaatsen, zoals Kniphorstbosch, lijkt er een verband te zijn tussen de karrensporen en de ligging van grafheuvels en hunebedden. De routes kunnen een rol gespeeld hebben bij het kiezen van de plek van deze graven. Andersom kan de ligging van de grafmonumenten ook de routes hebben bepaald, omdat de reizigers deze als oriëntatiepunten gebruikten.

Dit gebied was vroeger militair oefenterrein. Hier en daar kun je dat nog zien, zoals bij de oude stormbaan. Daar moesten soldaten samenwerken om over de hindernissen te komen. Zo bleven ze fit en waren ze goed voorbereid.

Het militair oefenterrein hoorde bij de Graaf Adolf van Nassaukazerne van Zuidlaren. Er is nooit met zwaar militair materieel getraind door het leger. De sporen uit het verleden, zoals de grafheuvels en karrensporen zijn goed bewaard gebleven. Het is een bijzonder natuurgebied, maar ook een archeologisch reservaat. In 1992 sloot de kazerne en had men het oefenterrein niet meer nodig. Het terreinbeheer is toen overgenomen door Staatsbosbeheer.

De Schipborger es is een prachtige oude es. Het woord es komt van het Duitse woord essen, oftewel eten. Het zijn vaak hoger gelegen gronden waarop men het voedsel verbouwde. Veel dorpen hebben meerdere essen, meestal begrensd door bos of houtwal. Vaak zie je een bolling, wat deels het resultaat is van eeuwenlang ophogen met plaggenmest. 

Om de essen te kunnen bewerken, moesten boeren nauw samenwerken. Dat deden ze in een verband, de Boermarke. De leden van de Boerkmarke verdeelden onder andere de gezamenlijke gronden en riepen door op de Boerhoorn te blazen op tot Boerwerk. Dat laatste zijn de gezamenlijke klussen die je deed om elkaar te helpen. Bijvoorbeeld als de gewassen van de essen konden worden geoogst, dan moesten eerst percelen van de ene boer eerst worden geoogst, om bij het volgende perceel te komen. Het samenwerken van toen zie je nog steeds terug in het huidige beheer en behoud van het dorp en de omgeving. 

Foto-tip: Om een groot stuk landschap vast te leggen kun je gebruik maken van een panoramafoto. Zet het landschap centraal in de panorama, zo kun je bij deze es de bolling accentueren. 

Dit gebied is deels in bezit van Staatsbosbeheer en deels van particulieren. Het is een bijzonder stukje natuur dicht bij de bebouwing. Er zijn heel verschillende karakteristieke leefgebieden, namelijk stuifzand, heide en gras, bos, natte grasveldjes en moeras.  Vrijwilligers uit het dorp en Staatsbosbeheer doen het onderhoud. Het is een belangrijk uitloopgebied voor het dorp. Wil je meer weten over de verschillende leefgebieden, kijk dan op  www.dorpsbelangenschipborg.nl/news-item/het-schipborgerzand .

Dit terrein wordt één keer per jaar gebruikt voor iets heel anders: Het FestiValderAa, een festival waarbij het landschap een grote rol speelt. Hier is het hoofdterrein met muziek en theater, maar ook in het gebied waar we net doorheen gelopen zijn, vinden allerlei voorstellingen plaats. Het festival wordt georganiseerd met talloze vrijwilligers uit het dorp. Het eerste weekend van juli trekt dit festival zeker 10.000 bezoekers terwijl het dorp zelf maar 595 inwoners heeft. 

Meer informatie over het festival is te vinden op  www.festivalderaa.nl/