Gasselte: op pad met Wemeltje Kruit

Luister naar Wemeltje Kruit voor de opdrachten

Deze schaapskooi is het thuis van de schaapskudde Gasselte. Met de kudde beheren de inwoners van Gasselte sinds 1983 de Gasselterheide. Dat doen ze als tegenprestatie. Ooit wilde de gemeente het heidegebied verkopen, maar de inwoners beheren het liever zelf.

De kudde bestaat uit Drentse Heideschapen, het oudste schapenras van West-Europa. Deze schapen kunnen zich goed redden op schrale heidegronden zoals de Gasselterheide. Ze eten het gras en de jonge boompjes. Zo kunnen de heideplanten blijven groeien.  Vroeger hielden de dorpelingen schapen voor de wol en voor bemesting van het land. ’s Nachts sliepen de schapen in een schaapskooi. Daar kon hun mest makkelijk worden verzameld. Die werd samen met heideplaggen op de es (akker) gebracht. Zo verbeterde de bodem en konden de gewassen goed groeien.

Luister naar Wemeltje Kruit voor de opdrachten

Het Meul’ndobbegie is een uitgegraven poel, die ze hier ‘branddobbe’ noemen. Deze werd aangelegd voor de opvang van bluswater voor een molen, die vlakbij op de heide stond. Molens liepen grote kans in brand te raken, door de wrijving van de draaiende onderdelen, of door blikseminslag. 

De molen stond op een ‘barch’, een hoogte (berg). Een gunstige plaats om goed wind te vangen. In 1851 brandde de molen op de barch af. Er werd een nieuwe gebouwd op een noordelijkere plek, aan de huidige Molenstraat. Deze molen zie je hier op het plaatje. In 1917 sloeg de bliksem erin en brandde hij af.  In de molen werd graan vermalen tot meel, en het meel werd opgeslagen in zakken. In Meul’ndobbegie waste men meelzakken. Ook was de dobbe een drinkplaats voor vee. Rond het Meul’ndobbegie komen bijzondere planten voor, zoals klokjesgentiaan, tormentil, dopheide, struikheide en kraaiheide. Ook is er door dorpsbewoners een ijsvogel gespot.

Luister naar Wemeltje Kruit voor de opdrachten

Hier kun je het Drouwenerzand zien, een prachtig natuurgebied, maar vroeger waren ze er niet zo blij mee. Al dat stuivende zand… Inwoners van Drouwen noemden het gebied het Gasselterzand, terwijl de inwoners van Gasselte spraken over het Drouwenerzand. Geen van beide dorpen vond de zandvlakte een aantrekkelijk gebied. 

Ook drie reizende schrijvers die omstreeks 1843 richting Gasselte over het Drouwenerzand trokken, beschreven het als ‘een dorre en doodse zandzee, een vervloekt gebied’. Deze Drentse schrijvers (een uitgever, een journalist en een predikant) noemden zich De Drie Podagristen. Ze beschreven een voetreis naar voorbeeld van Britse reisverhalen uit die tijd.

Het vastleggen van de grens in die zandvlakte tussen de gemeenten bleek niet makkelijk. Het gebied moest met de hand worden ingemeten. In 1819 werd de gemeentegrens tussen Gasselte en Borger over het Drouwenerzand definitief vastgelegd. Tot het begin van de 20e eeuw raakte de weg tussen Gasselte en Drouwen regelmatig bedolven onder het stuifzand. Dan was deze nauwelijks begaanbaar. Door het aanplanten van bomen kreeg men het stuivende zand onder controle. In 2009 werd Drouwenerzand het eerste ‘aardkundig monument’ van Drenthe. 

De laatste jaren zijn er in het gebied tussen het Drouwenerzand en de Gasselterheide juist weer veel bomen verwijderd, om de gebieden beter met elkaar te verbinden. Op de grens van bos en heide is nog een stukje levend stuifzand te vinden. De wind en het zand spelen hier nog met elkaar, zoals dat vroeger ook gebeurde. 

Mocht je het Drouwenerzand willen bekijken, dan kunt je een stukje rechtdoor lopen. 

Luister naar Wemeltje Kruit voor de opdrachten

Er zijn hier al heel lang doorgangswegen. In de ijstijd ontstonden hier heuvels in het landschap, waar mensen overheen trokken, omdat ze dan droge voeten hielden. Deze heuvels vormen de Hondsrug. Wil je meer weten over De Hondsrug, kijk dan eens op de website van het Hunebedcentrum,  www.hunebedcentrum.eu . Op oude kaarten van voor 1600 zie je al een verbinding vanuit Zuidlaren, via Anloo, Eext en Gieten in de richting van Gasselte. Dit is een onderdeel van de handelsroute tussen Groningen en Coevorden. 

De tolheffing op wegen kwam op gang rond 1853. De provincie liet de aanleg en het onderhoud van wegen over aan gemeenten, maatschappijen en particulieren. Om hun investering terug te verdienen, mochten zij daar tol voor heffen. Even verderop, op de gemeentegrens, stond vroeger het tolhuis en er was een slagboom over de weg. Zo’n plek waar je toch moest stoppen, was meteen een perfecte pleisterplaats voor een café. Dat stond hier dus ook.  Voor iets te eten of drinken, kun je terecht bij  Brasserie Flair . Dit kun je vinden door ongeveer 150 meter links te gaan en daarna de route als aangegeven te vervolgen. 

Luister naar Wemeltje Kruit voor de opdrachten

De hoofdpersoon uit de spraakfragmenten van de gezinsroute is Wemeltje Kruit, hier staat haar standbeeld. In september 1887 werd Wemeltje in Gasselte geboren. Ze groeide op in een arm arbeidersgezin. Toen ze jong was, werkte ze bij de boeren als landarbeidster of als hulp in de huishouding. 

Wemeltje trouwde met een huisschilder, Kornelis Borcheld. Zij gingen in een woonwagen wonen op het terrein waar nu de ijsbaan is. Helaas was Kornelis regelmatig ziek. Ze kregen een zoon, die ze Douwe noemden. De zus van Wemeltje, die tussen Eext en Annen woonde, voedde het jongetje op. 

Wemeltje werkte zelf hard, want ze wilde niet afhankelijk zijn van financiële steun. Ze begon haar eigen handel en ging als koopvrouw met een transportfiets met een grote koffer erop langs de deuren in Gasselte, Gieten en Borger. Ze verkocht van alles, ook kalenders en De Enkhuizer Almanak. Zo verdiende ze de kost voor haar man en zoontje. Ook zie je hier een bordje met een Steenmannetje. Naast dit dorpsommetje, is het ook mogelijk om het gebied op te fiets te verkennen. Download ‘Steenmannetje Op Fietse AR’ in de Appstore.

Voor iets te eten of drinken, kun je terecht bij  Restaurant ‘t Moatie .

Luister naar Wemeltje Kruit voor de opdrachten

De pastorie was het huis van de dominee en stond vaak naast de kerk. Net als bijna alle andere gebouwen in het dorp, was het oorspronkelijk een boerderij. Deze boerderij had een groot stuk land op de es, de ‘dominees kampen’ genoemd. 

De pastorie was in de Tweede Wereldoorlog gevorderd door de Nationalsozialistisches Kraftfahrkorps (NSKK), verbindingstroepen van Nederlanders ten dienste van de Duitsers, onder leiding van een Duitse kapitein. Aan het einde van de oorlog, op 7 en 8 april 1945 landden Franse parachutisten in de omgeving van Gasselte. Er is hier toen flink gevochten. De parachutisten veroverden de pastorie. Ze trokken zich met hun gesneuvelde korporaal en de gevangengenomen NSKK’ers terug in de bossen. Inwoners van Gasselte haalden spullen en eten uit de pastorie. 

Echter, er keerden Duitse troepen terug in Gasselte en die namen weer bezit van het geplunderde hoofdkwartier. Ze pakten alle mannen van Gasselte op en sloten ze op in het witte kerkje. De Duitsers dreigden die kerk op te blazen als de plunderaars zich niet meldden.  Door tussenkomst van de NSB-burgemeester van Gasselte kon een ramp worden afgewend. Uiteindelijk werden zestien mannen afgevoerd naar het Huis van Bewaringen in Assen. Doordat de geallieerde troepen snel oprukten, kwamen de gevangenen heelhuids terug. Als je goed kijkt naar de pastorie kun je de kogelgaten in het gebouw nog zien.

Luister naar Wemeltje Kruit voor de opdrachten

Het dorp Gasselte heeft altijd uit twee delen bestaan: het Grotenend ten noordoosten van de kerk en het Lutkenend ten westen van de kerk. De kerk lag letterlijk in het midden van de twee enden. 

In het Grotenend stonden de grotere boerderijen van de invloedrijke families. Lutke betekent klein. In het Lutkenend woonden ambachtslieden en de keuterboeren. Een keuterboer was een boer met een klein bedrijf die zijn inkomsten moest aanvullen met werk in loondienst. Keuterboeren hadden in tegenstelling van ‘eigenerfde’ boeren geen volledig erf. 

Rondom Gasselte zijn sporen van mensen gevonden die hier leefden in de oude steentijd. Dit waren rondtrekkende jagers. Ook van de hunebedbouwers, de eerste boeren (uit de nieuwe steentijd) zijn hier verschillende mooie voorwerpen gevonden. Bij het  Hunebedcentrum  in Borger kun je die bewonderen en ontdekken hoe mensen vroeger leefden op de Hondsrug.

De eerste gevonden nederzetting in de buurt dateert uit de 9e tot de 12e eeuw. In 1877 werden er kralensnoeren en een armband gevonden in de landerijen van de kerk van Gasselte. Deze vondsten wijzen erop dat Gasselte in de 6e of 7e eeuw al een vestigingsplaats was.

Luister naar Wemeltje Kruit voor de opdrachten

De naam van het dorp Gasselte werd in 1302 gespeld als Gesholte. Waarschijnlijk is dat een samentrekking van de Germaanse woorden Ges (droog, dor) en Hulta (houtleverend bos). 

In het Grotenend stonden de grote boerderijen van de invloedrijke families. Dit waren eigenerfden: boeren die bij het ontstaan van het dorp een stuk grond hadden verworven. Zij maakten deel uit van de Boermarke. Dat is het gezamenlijk bestuur van de gemeenschappelijke gronden. In vergaderingen vormden ze het openbaar gezag, samen met een vertegenwoordiger van de landsheer. Ze konden beslissingen nemen op bestuurlijk en gerechtelijk niveau. Vanaf het bankje kijk je over de weilanden richting het Grotenend. Hier liep vroeger een kerkepad in noord-oostelijke richting naar het Grotenend.

Luister naar Wemeltje Kruit voor de opdrachten

De kerk staat op het hoogste punt in de omgeving, boven op de es. In oude geschriften uit 1328 wordt de kerk voor het eerst vermeld. Het oorspronkelijke dorp lag iets verder naar het westen, maar het verplaatste zich steeds wat meer richting oosten. Dat kwam omdat de houten huizen steeds opnieuw gebouwd werden, doordat ze deels vergingen. Dat veranderde toen er stevigere lemen en uiteindelijk stenen huizen kwamen. 

In het begin had de kerk nog geen toren, die kwam pas in 1787. Voor de kerkklok was er een klokkenstoel naast de kerk, gebouwd in 1696. Voor die tijd heeft de klok, die van 1603 is, waarschijnlijk in een boom op het kerkhof gehangen. Tot 1787 heeft de klokkenstoel zijn diensten bewezen, in dat jaar werd de kerk van een toren voorzien, waarin de klok werd opgehangen.

Het kerkhof is een bezoekje waard, het is één van de grootste in de regio. Er staan wel meer dan 100 zerken. We vermoeden dat hier al vanaf rond 800 werd begraven. Let op: het is de bedoeling op het grindpad te blijven. 

Om vanuit het buitengebied bij de kerk te komen, volgden de bewoners vaak een vaste route. Deze routes werden reewegen, doodwegen of kerkepaden genoemd. 

Tegenwoordig wordt het gebouw nog steeds als kerk gebruikt. Ook vinden er andere activiteiten plaats, zoals concerten, exposities, vergaderingen en zelfs muziekopnames. 

Als je een stukje doorloopt, kom je bij de bakker. Als deze open is, krijg je hier wat lekkers voor je hulp.