Vliegtuigbergingen

In 2024 zijn twee vliegtuigen uit de Tweede Wereldoorlog met hun bemanningsleden geborgen in de gemeente Noardeast-Fryslan. Op 1 februari 2024 heeft de gemeenteraad besloten de bergingen uit te voeren. In de zomer van 2024 zijn de vliegtuigen en de aanwezige menselijke resten geborgen.

Op de website van de gemeente is een pagina gewijd aan de bergingen.

Er zijn 2 vliegtuigen geborgen. Dit zijn een Vickers Wellington HE346 van 166 squadron Royal Air Force. En een Duits jachtvliegtuig Messerschmitt Bf 109 ‘Gelbe 3’. Aan boord van beide toestellen bevonden zich waarschijnlijk stoffelijke resten van de bemanningsleden; 5 vliegeniers in de Wellington en 1 in de Messerschmitt. 

Het Rijksbeleid ten aanzien van vliegtuigbergingen is vastgelegd in de Circulaire vliegtuigbergingen. In principe beschouwt het Rijk vliegtuigwrakken die zich onder de grond dan wel op de rivier- of zeebodem bevinden, conform internationale verdragen, als oorlogsgraf en daarom worden deze in beginsel onberoerd gelaten.

Wel is daarbij opgenomen om in bepaalde gevallen van het oorlogsgraf beginsel af te kunnen wijken, bijvoorbeeld ten behoeve van berging. Dit is het geval bij vliegtuigwrakken waarvan de identificatie en locatie bekend is. En waar een vermoeden voor de aanwezigheid van menselijke resten voor bestaat. Dit maatwerk betreft een zorgvuldige afweging van factoren als piëteit ten aanzien van nabestaanden en openbare orde en veiligheid. Deze afweging kan verder mede worden bepaald door (een combinatie) van factoren als algemeen belang, volksgezondheid en financieringsmogelijkheden. Deze gevallen worden opgenomen in het Nationaal programma vliegtuigberging.

In 2018 is een Rijksprogramma opgesteld om vliegtuigwrakken met vermiste vliegers er in te kunnen bergen. De gemeenteraad heeft op 1 februari 2024 besloten te zorgen voor voorbereiding en uitvoering van de berging. Bij een berging binnen het programma worden alle kosten die daarmee gemoeid zijn, achteraf, 100% vergoed door het Rijk.

Om de wrakken in onze gemeente onder het Nationaal programma ‘Berging vliegtuigwrakken met nog vermiste vliegers uit de Tweede Wereldoorlog’ te laten vallen is in december 2022 een verzoek naar het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties gedaan. Het verzoek van de gemeente tot opname in het Nationaal programma is besproken in de werkgroep vliegtuigbergingen. Op 20 april 2023 heeft het ministerie van Binnenlandse zaken en Koninkrijkrelaties aangegeven dat de vliegtuigen in het Nationaal programma zijn opgenomen en dat het Ministerie de berging met de gemeente verder wil voorbereiden en uitvoeren. Daarna is in 2023 een diepdetectie uitgevoerd onder verantwoording van de gemeente. Dit is op beide locaties gedaan om met hulp van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en externe expertise de omvang van de berging en de kosten vast te kunnen stellen. Voor beide bergingen heeft de bergingsdienst van Defensie een positief bergingsadvies opgesteld.

Aanleiding voor de berging van Wellington HE346 vormt een geplande dijkversterking tussen Koehool en het Lauwersmeer, waar ook een dijkvak tussen Holwert en Ternaard deel van uitmaakt. Net achter de toenmalige dijk (weergegeven in licht groen), is de bommenwerper op 26 juni 1943 neergestort na een luchtgevecht. Bij de laatste dijkversterking is de huidige asfaltdijk (weergegeven in geel) over de wraklocatie heen gebouwd. Het plan is om bij de komende dijkversterking een groene dijk aan te leggen met een breder talud. Nu er weer aan de dijk moet worden gewerkt, was dat een unieke kans om het wrak met de bemanning naar boven te halen. 

De aanwezigheid van het bergingsmaterieel in Noardeast-Fryslân werd optimaal benut door ook de Messerschmitt ‘Gelbe 3’ op te graven. Dat vliegtuig verongelukte tijdens een oefening in het Noorderleeg op 16 juli 1943, nog geen drie weken na de crash van de HE346.

Tijdens het proces viel op dat de berging een reis door de tijd te zien is. De berging in het heden als gevolg van twee bepaalde dagen in 1943 die een plek hebben beïnvloed. En die nog steeds terug te vinden is. In het ene geval onder een dijk en in het andere geval onder een weiland. Maar in beide gevallen niet vergeten.

Een reis door de geschiedenis van het landschap van de beide locaties. En in het bijzonder treffend is ook hoe de levens van jonge mensen in een ogenblik beëindigd zijn. En zij met hun vliegtuig terecht gekomen zijn op lagen, meters diep in de bodem, die duizenden tot tienduizend jaar oud zijn. Maar ook voor de families die door de berging hun verhaal een plek konden geven door de locaties te bezoeken.

In het geval van de Wellington ging het tot 7 meter diepte tot aan het dekzand van de laatste IJstijd.

In het geval van de Messerschmitt even diep maar in een oude zeegeul in het Wadzand.

Op de site van de gemeente het verhaal van het landschap te vinden. Wat de mens er van gemaakt heeft en nog steeds maakt. Met een start bij de IJstijd mooi weergeven op de poster.

Een volgend verhaal van het landschap is het ontstaan van het huidige beeld van de locaties. Beide locaties bevonden zich in WO2 buitendijks.

De Wellington kwam neer in het slik net achter de zeedijk. In die tijd waren op die plek de rijsdammen voor de landaanwinning nog niet aangelegd. Na oorlog zijn de dammen aangelegd en werd bij het graven van de greppels steeds 'blik' gevonden. Tegenwoordig zijn het onbeweide kwelders beheerd door Staatsbosbeheer.

De Messerschmitt kwam neer in de beweide zomerpolder van het Noorderleeg. Waar toen ook het oefenveld van de vliegbasis Leeuwarden was gesitueerd.

Dit gebied is nog steeds beweid maar nu met een natuurdoelstelling. Het beheer wordt uitgevoerd door It Fryske Gea.

Wellington X HE346 van 166 squadron RAF is op 26 juni 1943 om 2:41 uur neergeschoten net achter de zeedijk tussen Ternaard en Holwerd en is daarbij geheel in het slik verdwenen. Alle 5 bemanningsleden zijn met het vliegtuig in de grond verdwenen en zijn niet geborgen.

Door de vondst van een zegelring van een bemanningslid kon de identiteit van het wrak worden vastgesteld. Bij het wrak is in 1977 is bij de vorige dijkverhoging een primitieve bergingspoging gedaan, er zijn wat wrakdelen en enkele stoffelijke resten gevonden. Daarna is de dijk deels over de locatie gelegd. In 2016 zijn bij werkzaamheden aan de dijk ook menselijke resten gevonden.

Het toestel was op de terugweg van missie met brandbommen op Gelsenkirchen.

Op 16 juli 1943 is Georg Wilhelm met zijn jachtvliegtuig tijdens een oefenvlucht neergestort en in de grond verdwenen. Hij is met zijn vliegtuig nooit geborgen en ligt nog in een buitendijks weiland op de plek waar in de oorlog een oefenveld was ingericht wat bij de vliegbasis Leeuwarden hoorde.

Jarenlang heeft op de crashplek een grafmonument gestaan. Op luchtfoto's van na de oorlog was de plek herkenbaar omdat vee rond het grafmonument het gras vertrapte. Dat is al lang verdwenen en in 2013 is in aanwezigheid van een nabestaande een herdenkingsplaat aangebracht bij de locatie.

De verhalen van beide vliegtuigen en bemanningsleden zijn opgetekend in de boekjes die samengesteld zijn door de SMAMF.

De beide bergingen waren in technisch opzicht complex en er zijn veel partijen bij betrokken. Uniek was ook dat tegelijkertijd een vliegtuig van beide partijen uit WO2 werd geborgen.

De gemeente Noardeast-Fryslân als opdrachtgever namens het ministerie. Bestuurlijk was de burgemeester betrokken met diverse afdelingen van het ambtelijk apparaat voor projectleiding en communicatie was belangrijk, maar ook de buitendienst, veiligheid en vergunningen

Adviesgroep DAGnl voor de begeleiding bij voorbereiding en uitvoering. Leemans Speciaalwerken voor uitvoering van het project met diverse onderaannemers. Vanwege de korte doorlooptijd en de complexe uitvoering is gekozen voor uitvoering in een bouwteamconstructie. De regie van de berging lag bij Coen Cornelissen de Stafofficier Vliegtuigbergingen (SOVB) van het Commando Luchtstrijdkrachten. De SOVB wordt geassisteerd door andere specialisten van Defensie, zoals de Explosieven Opruimingsdienst (EODD) en de Bergings en Identificatiedienst van de Koningklijke Luchtmacht (BIDKL). De BIDKL zorgt voor het veiligstellen van eventuele menselijke resten en begeleidt het proces van herbegraving. 

Verder waren locale partijen van belang. Boeren / pachters voor toegankelijkheid en gebruik terreinen. Wetterskip Fryslan voor gebruik zeedijk en deelnemen in proces. Buitendijkse natuurbeheerders en eigenaren; It Fryske Gea, Staatsbosbeheer en Rijkswaterstaat voor het gebruik van terreinen.

Bewoners en ondernemers uit de omgeving en 4 en 5 mei commissies uit de naburige dorpen. Plaatselijke Keep them Roling groep voor vervoer.

Op de projectpagina van de gemeente is meer informatie te vinden over de betrokken partijen.

De voorbereidingen zijn in 2022 en 2023 al gestart met historische onderzoeken en detectieonderzoeken in het veld. De diepdetectie was daarin bepalend. Op naastgelegen afbeelding zijn de boorpunten met de omcirkelde plek van de magnetische verstoring aangegeven. Ook van belang was te weten wat er bij de vorige dijkversterking gedaan is waarbij op de locatie is gegraven en de dijk er bovenop gelegd is.

Een eerste denkrichting voor uitvoering is bekeken en besproken met betrokkenen. Door een gerenommeerd adviesbureau op het gebied van waterkeringen is een uitvoeringsplan doorgerekend.

Tijdens de voorbereidingen kwam de berging van de Messerschmidt met het enige bekende veldgraf in Fryslân aan de orde. Met de SVOB Hubert Schuncken is onderzocht twee berging tegelijkertijd uit te voeren. Voor dit wrak was al eerder een detectie gedaan. Omdat het formeel in een natuurgebied in de Waddenzee lag is toen afgezien van een berging. Er is wel een gedenkpaneel aangebracht op de waarnemingspost. Ook was er vanuit locale onderzoekers al veel uitgezocht over het schijnvliegveld en de crash.

Bij de uitvoering van gemaal De Heining is onderzoek gedaan en zijn oefenbommen teruggevonden. Het verhaal van het oefenveld en van Wilhelm is weergegeven op een paneel en in het Kweldercentum van It Frykse Gea.

Na opname in het programma is een plan en raming afgestemd met het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Na het raadsbesluit kon de voorbereiding echt worden gestart en is een plan voor de berging gemaakt.

Belangrijke aspecten die daarbij aan de orde komen zijn de plek van de wrakdelen, fysische zaken zoals grondwater en de bodemopbouw en de milieukundige aspecten. Het ontwerpen en aanbrengen van damwanden bepaalde een groot deel van de werkzaamheden. Gedurende het hele project was onzekerheid over toestemmingen en doorgaan van het verdere proces een lastige factor.

In de loop van het proces is de wet aangaande archeologie veranderd. In de aanloop was archeologische begeleiding geen onderdeel van vliegtuigberging. Er is wel quickscan gedaan en een advies gevraagd aan het RCE. Maar er was geen budget voor begeleiding en het korte tijdspad, uitvoeringsmethode en lage verwachte waarden waren reden niet te kiezen voor begeleiden.

Voor beide bergingslocaties was de natuur een belangrijk aandachtspunt om rekening mee te houden. De Messerschmitt lag in Natura 2000 Waddenzee en de Wellington op de grens van Natura 2000 Waddenzee. Beide voor met name vogels belangrijke plekken.

Voor de werkzaamheden waren veel vergunningen en meldingen noodzakelijk.

Op de bijgaande afbeeldingen zijn ook de tekeningen weergegeven waarop de gevonden onderdelen met een kleur zijn gemarkeerd.

Op beide locaties is de een 'bouwbord' aangebracht. Locatie Hallum was alleen een ontgravingslocatie en bij Holwert was voor beide bergingen ook de verwerkingslocatie ingericht.

Het begeleiden van de bergingen was een bijzonder project. Na een intense periode van voorbereiden volgde een even intense periode van uitvoering.

Bij voorbereiding en uitvoering was het bergen onder de zeedijk verreweg het meest gecompliceerd en kostbaar.

Op de naastgelegen afbeelding bijzonder momenten: De motor van de Messerschmitt en het lege gat in de zomerpolder, het gat van de Wellington met de vliegtuigresten op de bodem. Het moment van het doorsteken van de dijk en de ochtend dat Ameland zichtbaar was vanaf binnendijks. Op satellietbeelden zijn beide bergingen opgenomen, voor Hallum zelfs tijdens het moment van de herdenking.

Het bergen van de Messerschmitt was ook niet zonder uitdagingen. Er was één van de zwaarste damwanden nodig met een lengte van 22 meter. Omdat er geen afsluitende lagen waren moest de toestroom van veel grondwater worden beheerst.

Vanwege het natte voorjaar zijn kunststof rijplaten toegepast om de locatie te kunnen bereiken. Na het aanbrengen van de damwanden wordt een deel van de bovengrond verwijderd tot een stempelraam kan worden aangebracht. Vervolgens wordt de waterbeheersing aangebracht.

Bij de berging in Hallum is gekozen de grond met vliegtuigresten te ontgraven van buiten de damwandkuip. Vanwege de te verwachten concentraties schadelijke dampen (Benzeen). Na het verwijderen van het vliegtuig met bemanning is de in Holwert gezeefde grond weer teruggebracht. De damwand weer aangevuld en getrokken. De bovengrond weer aangebracht en ingezaaid. In 2025 wordt het perceel definitief afgewerkt.

Voor de berging van de Wellington was nodig eerst de zeedijk te verwijderen. Dat is de primaire zeekering van Wetterskip Fryslân. Dat kon door een tijdelijke zeekering te maken met een hoogte van 7,5 meter boven NAP. Voor het maken van deze kering is een doorgang in de dijk gemaakt, en een calamiteitenplan met 'calamiteitenklei' opgezet voor dichtzetten van de dijk als de superstorm zou komen. Ook is een meet- en monitoringsysteem met sensoren aangebracht waarmee alles kon worden gevolgd wat in de dijk en bodem gebeurde tijdens de werkzaamheden.

Voor het verwijderen van de zeedijk is een deel van de kwelder afgegraven om te worden gezeefd. Om delen die bij vorige werkzaamheden verspreid zijn te verwijderen. Na het maken van de doorgang kon de tijdelijke zeekering van 190 meter worden geplaatst. Vervolgens kon de zeedijk over een lengte van 100 meter worden verwijderd, deze bestaat grotendeels uit zand met aan de zeezijde asfalt en aan de landzijde uit een kleilaag. In deze fase vond al bemaling plaats.

De volgende stap was het aanbrengen van de damwandkuip met een stempelraam. Bij het aanbrengen kwamen een oud palenscherm van de vorige zeedijk in beeld. De damwandplanken werden tot in de keileem geslagen. Bij het ontgraven tot het stempelraam werden als de eerste vliegtuigresten gevonden. Na het aanbrengen van de bemaling kon de berging van de resten beginnen. Na het Wadzand, een laag veen, klei en veel werden de zwaarste delen, zoals de motoren, gevonden op de laag dekzand wat op de keileem ligt. De laatste resten zijn geborgen in saneringsomstandigheden vanwege benzeen en H2S dampen. Bij deze bergingen zijn 'de spelregels' een aantal malen veranderd waardoor de processen moesten worden aangepast en door de ervaringen zal elke volgende berging een andere insteek hebben op het gebied van omgaan met stoffen zoals benzeen en asbest.

Na het verwijderen van de resten kon ik omgekeerde volgorde het hele proces weer plaatsvinden. Aanvullen en verwijderen van de kuip. Terugbrengen van het zand van de dijk. Na akkoord van het waterschap het verwijderen van de tijdelijke kering en vullen van de doorgang. Voor 1 oktober was zoals beloofd het asfalt terug op de zeezijde van de dijk. Hiervoor is gebruik gemaakt van expertise van de aannemers van de dijkversterking aan de Groninger zijde van Lauwersoog.

Een ander aspect van de berging is de verwerkingslocatie met het zeefproces waarbij door Defensiepersoneel handmatig in een speciale uitleesunit gezocht wordt naar resten van vliegtuigen, munitie en menselijke resten. Zandig materiaal met sterrenzeven en kleiig materiaal via een nat proces. Voor deze werkzaamheden is een terrein van 2 hectare ingericht op een perceel van maatschap Antonides. Aangesloten bij de Vereniging Ecolana.

Het zeefproces is aangepast na het stil heeft gelegen vanwege te veel benzeendampen in de uitleesunit van Defensie. De unit en het proces zijn grondig aangepast waarna het zeven op tijd is afgemaakt. Na zeven en verwerken was de vervuiling uitgedampt en kon de grond weer in de kuip. Een deel van de grond uit de kuip is afgevoerd naar een verwerker. Alle grondstromen werden continue bemonsterd.

Ook wat het zeefproces en verwerking aangaat zal de ervaring van deze beide bergingen met betrekking tot vervuiling en schadelijke stoffen zorgen voor aanpassingen in het proces van komende vliegtuigbergingen. Een andere kant is dat de verwerkingslocatie met de milieuaspecten een mooie gelegenheid was voor Brandweer Ternaard om daar te oefenen op een avond.

De gevonden munitie is twee keer onschadelijk gemaakt op de daarvoor bestemde locatie bij Stenendam.

Een van de belangrijkste zaken rond de bergingen waren de familiedagen en herdenkingen. Met beide families is voor de herdenking een meet en greet georganiseerd door de SMAMF. De burgemeester heeft een belangrijke rol gespeeld bij de contacten met de nabestaanden.

Op 31 juli is de Duitse vliegenier herdacht waarbij familie en andere genodigden aanwezig waren. Met een officiële bijeenkomst op het gemeentehuis, een bezoek aan de bergingslocatie en een bezoek aan Leeuwarden voor het verhaal van de crash. Diezelfde dag was onder andere de motor van Messerschmitt gevonden.

Op 29 augustus was de herdenking voor de bemanning van de Wellington. Één dag eerder waren de resten van de Wellington uit de put geborgen. De ochtend was op locatie een bijeenkomst voor de nabestaanden en genodigden georganiseerd. Onder andere uit Groot Brittannië en Australië. Voor de familie van Mortimer was op dezelfde dag een herdenking in Thurnscoe waar de toespraak van de burgemeester is gelezen. In de middag was er weer een programma met informatie in Leeuwarden. Met voertuigen van de locale Keep them roling groep werden genodigden vervoerd tussen de locaties bij Holwerd. Van de herdenking is een live stream gemaakt door RTVNOF.

F35 vliegtuigen van de vliegbasis Leeuwarden hebben twee maal een fly past verzorgd, waarbij in de ochtend de missing man formation uitgevoerd werd.

Ook de gemeenteraad is op een speciale avond ter plaatse geïnformeerd over de bergingen.

Op het erf van de boerderij van Isardi (ook Ecolana) was een tentoonstelling ingericht waar wrakdelen te zien waren en andere informatie van betrokken partijen gedeeld kon worden. Bezoekers van de open middag werden in groepen gestructureerd met bussen vervoerd langs de tentoonstelling met koffie en naar de bergingslocatie. Parkeren was elders geregeld. De middag werd door de bezoekers erg gewaardeerd. En verliep geheel zoals verwacht en gepland.

Op de afbeelding hiernaast een beeld van de gevonden wrakdelen. Schroot met een verhaal. Van beide vliegtuigen werd een groot deel gevonden. Zoals de motoren, propellernaven, landingsgestel en bijzondere voorwerpen. Onder andere de reddingsboot Wellington met toebehoren. Dit wordt naar Woensdrecht afgevoerd waar het nader onderzocht zal worden. Er kunnen door instanties verzoeken worden ingediend om wrakdelen te vragen voor musea en dergelijke instanties.

De gemeente Noardeast-Fryslân, die opdrachtgever is van beide vliegtuigbergingen, vindt het belangrijk dat nabestaanden op de hoogte worden gebracht van het project en dat het verhaal van de gesneuvelde bemanningsleden wordt doorverteld. Voor het verrichten van historisch onderzoek en het leggen van contacten met de betrokken families heeft de gemeente de Stichting Missing Airmen Memorial Foundation (SMAMF) ingehuurd.

Zij hebben contacten gelegd en de families begeleid bij hun bezoek aan de herdenkingen. Ook hebben zij de verhalen beschreven in twee boekjes uitgegeven door de gemeente.

Na het onderzoek naar de stoffelijke resten door BIDKl is de verwachting dat er nog begrafenissen plaats vinden.

Vooraf is op 4 mei 2024 een laatste herdenking georganiseerd met 4 en 5 mei commissies van Holwert en Ternaard met speciale aandacht vanuit de gemeente. Een laatste keer omdat de stoffelijke resten in 2024 geborgen zijn.

Met als bijzonderheid dat er 5 Brandganzen voorbij vlogen tijdens de 2 minuten stilte.

Met kunstenaar Hans Jouta uit de gemeente is overeengekomen om van aluminium wrakdelen van beide vliegtuigen een aandenken te maken voor de nabestaanden. Dit project is in het voorjaar van 2015 gereed. Afhankelijk van het tijdstip van een begrafenis kan het ook worden opgestuurd naar betrokkenen.

Er is gekozen voor een Gierzwaluw omdat deze elk vogels jaar de zomer komen brengen zoals de vliegeniers ons de vrijheid hebben gebracht.

Op 18 september 2024 is het educatieprogramma 'Uit de lucht' door de nieuwe kinderburgemeester aangeboden aan basisscholen rondom Hallum en Holwert.

Dit programma is gemaakt naar aanleiding van de beide bergingen. De jeugd moet weten wat er in de Tweede Wereldoorlog is gebeurd. Het lespakket is Door de Stichting Erfgoed Luchtoorlog Nederland ontwikkeld voor de groepen 8 (of combigroepen).

Het leesboekje is geschreven door kinderboekenschrijver Arend van Dam.

In de maanden na de berging zijn door de SMAMF lezingen verzorgd in ouderencentra waar ieder uit de omgeving naar toe kon om het verhaal van de beide vliegtuigen en bemanningsleden te horen.

Met alle media-uitingen rond de bergingen is een verhaal toegevoegd aan de verhalen van de Waddenkust. Een verhaal om niet te vergeten.

Na afloop van de eigenlijke bergingsoperatie en het vertrek van Defensie zijn er nog veel afwerkpunten.

Het is geslaagd de zeedijk weer te herstellen op 1 oktober. Zodat de waterveiligheid weer gewaarborgd is. Dit wordt nog wel verder gemonitord. Tot eind november was de zeedijk rond 3 cm nagezakt terwijl rekening gehouden is met 20 cm overhoogte.

Het inventariseren van gegadigden voor wrakdelen met een verhaal is ook een taak van de gemeente.

Met het 4 en 5 mei comité is overlegd over een aangepast of nieuw monument bij de zeedijk. Het bestaande paneel/steen wordt aangepast aan de nieuwe situatie. Er bestaat ook de wens nog iets te doen met het verhaal van de berging en vliegtuig met bemanning.

Uiteindelijk is overeengekomen de niet gebruikte 'calamiteiten' klei te leveren voor de dijkversterking KLM. Rond half december is de laatste klei in depot gezet voor gebruik in de dijkversterking in 2028.

De werkelijke test van de zeedijk komt met de eerste winterstorm. In 2025 wordt op de zeedijk nog een slijtlaag aangebracht.

Met grote dank aan de landbouwers wordt het gebruikte landbouwperceel in 2025 weer geschikt gemaakt voor het volgende gewas.